Kto jest głupi: lud czy filozof? I czyja jest demokracja?

Spore poruszenie wywołał opublikowany w zeszłym tygodniu w Gazecie Wyborczej artykuł Bartosza Kuźniarza pt. „A co, jeśli Polacy są głupi? Mamy takiego wyborcę, jakiego sobie wychowaliśmy”. Media związane z prawicą oburzając się, że znów obraża się naród polski, podawały dalej ripostę Patryka Jakiego: „Jest prosta odpowiedź. Zlikwidować wybory i demokrację.” Wprawdzie tytuł został nadany przez redakcję bez konsultacji z autorem i obecnie został on zmieniony na „Szlachetnego ludu już nie ma”, ale stwierdzenia „suweren jest głupi” i „problemem jest sam lud” w artykule się pojawiają, a jego główną tezą jest, że źródłem owej głupoty jest konsumpcjonizm napędzany przez kapitalistyczną żądzę zysku. Bez „twórczej” interwencji redakcji tekst z pewnością zyskałby mniejszą sławę, ale nawet jeśli nieco karykaturalnie wyostrzyła ona zamysł autora, to nie można powiedzieć, by go radykalnie zafałszowała. Zresztą owa dosyć kuriozalna fantazja o „szlachetnym ludzie”, która obecnie figuruje w tytule tekstu, również w pokrętny sposób wiąże się z owego ludu upupianiem.

Ale skoro już padło stwierdzenie, że Polacy są głupi, warto przyjrzeć się bliżej jego roli w toczących się od pewnego czasu dyskusjach. Sugestie, że władzę głupiego ludu dobrze byłoby nieco ograniczyć w obronie (a jakże!) demokratycznych wartości, przeplatają się z argumentami zwolenników PiS, że sprzeciw wobec działań partii rządzącej podważa jej demokratyczny mandat i w ten sposób obraża lud, który wyniósł ją do władzy. Przeciwko tezie o głupocie ludu staje zatem proklamacja jego głębokiej mądrości. Tak się jednak składa, że żaden z tych sądów nie jest prawdziwy, dlatego należy jak najszybciej pozbyć się ich z debaty publicznej, demaskując przy okazji polityczne cele, jakim mają służyć.

Zastanówmy się, co w ogóle miałoby znaczyć zdanie „lud jest głupi”? W jakich okolicznościach moglibyśmy stwierdzić, że jest prawdziwe lub fałszywe? Czy lud ma być głupi w całości czy tylko w jakiejś części? Czy na przykład lud głupi w 60% jest już głupi w ogóle, czy może musi to być co najmniej 80%? A poza tym: co to jest lud? Czy zaliczają się do niego na przykład filozofowie, a zatem pisząc „suweren jest głupi” Bartosz Kuźniarz demaskuje sam siebie? Czy owym suwerenem są także posłowie Nowoczesnej, którzy pracują w sejmie dopiero od dwóch lat, więc jeszcze nie zorientowali się, jak, panie, działają te guziki?

Trzeba też zapytać: czym jest głupota? Czy chodzi tylko o iloraz inteligencji, czy także o jakąś wiedzę? A jeśli tak, to jaką? Czy zalicza się do niej znajomość teorii filozoficznych i socjologicznych, czy także rachunku różniczkowego i topologii? Jaki poziom tej znajomości należy wykazać, aby pozostawać ponad granicą głupoty? I na ile trwale? Bo przecież wiadomo, że każdy z nas zapomina, myli się i nawet najmądrzejsi ludzie czasami zachowują się porażająco głupio. Jak częste i jak bardzo kompromitujące mogą być blamaże filozofów, by wciąż można było nazywać ich mądrymi?

Nawet w przypadku pojedynczej osoby rzadko potrafimy ustalić, czy jest ona tak po prostu, całościowo głupia czy mądra, a co dopiero w przypadku ogółu Polek i Polaków. Jakkolwiek by go definiować, lud jest bardzo różnorodny i bywa zarówno mądry, jak i głupi – wedle bardzo różnych skal i kryteriów. Dlatego próba oszacowania poziomu owej mądrości oraz głupoty jest zadaniem skazanym na porażkę, a jedyne sensowne pytania dotyczą tego, w jaki sposób możemy działać, by głupoty było mniej. Kiedy i w jakich okolicznościach ludzie zachowują się mądrzej, a jakie mechanizmy powodują, że skądinąd inteligentni ludzie mówią lub piszą głupie rzeczy?

Jeden z takich mechanizmów omawiałam w poprzednich dwóch wpisach: posiadanie statusu osoby mądrej, bo się jest, kim się jest, bycie otoczonym przez pochlebców i pozbawionym zdrowej dawki krytyki sprawia, że człowiek głupieje. Zobaczmy, jak to działa, na przykładzie standardów stosowanych przy publikacji przez Gazetę Wyborczą. Jak pisałam w poprzednim wpisie, redakcja tej gazety zarzuciła mi, że teza, iż pewne perspektywy były wykluczane z mediów głównego nurtu jest gołosłowna, ponieważ nie podałam konkretnych przykładów kto, gdzie i kiedy wykluczał i uciszał. Wystarczy przeczytać jakąkolwiek analizę polityczną, by nie mieć wątpliwości, że jest to mocno wygórowane wymaganie: zwykle autorzy opisujący społeczne tendencje nie podają konkretnych przykładów „kto, gdzie, kiedy”. Czy oznacza to, że Gazeta Wyborcza ma po prostu niezwykle wyśrubowane standardy? Przyjrzyjmy się zatem tezom postawionym przez Bartosza Kuźniarza i ich uzasadnieniom.

Jak już pisałam, przede wszystkim błędnie stawia on główne pytanie tekstu, gdyż jego wieloznaczność uniemożliwia udzielenie na nie sensownej odpowiedzi. Ale poważny problem jest też z centralną tezą, że lud ogłupiany jest przez kapitalistyczny konsumeryzm. Zwróćmy uwagę, że narodziny demokracji liberalnej pokrywają się z grubsza z narodzinami kapitalizmu i to właśnie zachodnie społeczeństwa kapitalistyczne były i wciąż są uznawane za wzór społeczeństw demokratycznych. Dlaczego kapitalizm tak świetnie wspierający demokrację przez 200 lat miałby nagle zacząć ją niszczyć na początku XXI wieku? Autor nie dostrzega nawet tego problemu, a przecież solidne uzasadnienie jego tez wymagałoby zmierzenia się z tym pytaniem.

Nie pomaga tu także podparcie się drugą tezą artykułu, że media elektroniczne oraz szum informacyjny płynący z internetu wzmagają procesy kapitalistycznego ogłupiania. Owszem, istnieją badania pokazujące, że używanie smartfonów utrudnia koncentrację i w rezultacie pogarsza wyniki w różnego rodzaju testach. Jednak od takich cząstkowych badań do wniosku o całościowym obniżeniu poziomu inteligencji w społeczeństwach ery elektronicznej jest bardzo daleka droga. Tym bardziej, że istnieją także analizy pokazujące, że łatwy dostęp do informacji, który umożliwia nam internet, czyni nas ogólnie rzecz biorąc mądrzejszymi. Na pewno jest to złożony i wielowymiarowy problem wymagający jeszcze wielu badań, dlatego wyciąganie kategorycznych wniosków jest obecnie przedwczesne i na pewno nie spełnia rygorystycznych standardów uzasadnienia zastosowanych wobec mnie przez redakcję Gazety Wyborczej.

Podobnie jest z tezą, że internet wraz z kapitalizmem kształtują w nas poczucie, że nasze pragnienia mogą i powinny być zaspokajane natychmiast. Przepraszam, czy autor zapomniał, że w kapitalizmie wszystko kosztuje, a ceną za dobrobyt nielicznych jest bieda większości? Niedojrzałe przekonanie, że „chcę” ma się bez zwłoki zamieniać w „mam”, może dotyczyć jedynie najbogatszego jednego procenta – z całą pewnością nie większości ludu! Podobnie nieprzekonujące jest twierdzenie, że przyczyną wzrostu populistycznych tendencji jest rozprzestrzenianie się za pomocą internetu rozmaitych bzdur, uprzedzeń oraz nienawiści wyzwolonej od hamulców towarzyszących osobistej interakcji. O ile mi wiadomo, internet jest w powszechnym użyciu co najmniej od początku tego stulecia – dlaczego jego szkodliwe efekty miałyby się ujawnić dopiero po kilkunastu latach?

W sporą konsternację wprawia także teza obecnie widniejąca w tytule tekstu. Stwierdzenie, że szlachetnego ludu już nie ma, zakłada, że kiedyś istniał. Trudno zrozumieć, jak człowiek roszczący sobie pretensje do naukowości może serio proponować czytelniczkom i czytelnikom takie idealizujące fantazje i podpierać je anegdotycznymi opisami robotników o „zgrubiałych od pracy rysach”, od których „bije ludzkie dostojeństwo”. Jeszcze bardziej zadziwia stwierdzenie, że świadectwem utraty owej mitycznej szlachetności miałoby być porzucenie przez lud upodobania dla koloru granatowego na rzecz jaskrawego różu. Serio? Jakoś nie zauważam takiej zmiany. A nawet gdyby autor przedstawił jakiekolwiek uzasadnienie dla tej dosyć kuriozalnej tezy, trzeba by jeszcze wykazać, że predylekcja do różu jest świadectwem głupoty czy też braku szlachetności. Ja na przykład lubię ten kolor. Nie wiem, czy zdaniem autora fakt, że elementem męskiego stroju ludowego na Biskupiźnie są różowe kurtki, źle świadczy o tym mikroregionie, ale z pewnością obala tezę, że upodobanie do różu jest kwestią zepsucia kapitalistycznym konsumeryzmem.

Jak widać zatem, różnica w standardach zastosowanych w przypadku mojego tekstu i artykułu Bartosza Kuźniarza jest jaskrawa. Jakie są jej przyczyny? Jedną z nich jest na pewno fakt, że moja teza, że elity same dostarczyły paliwa dla retoryki Jarosława Kaczyńskiego, była po prostu niewygodna dla redakcji. Znacznie przyjemniej słuchać o tym, że lud jest zwyczajnie głupi, a my nie mamy sobie nic do zarzucenia. No, może co najwyżej o to, że nie sprostaliśmy nieuchronnym dziejowym siłom kapitalizmu połączonego z zawrotnym rozwojem techniki. Ale jeśli redakcja odrzuca dobrze uzasadniony tekst zawierający niepożądane tezy zamiast włączyć go do debaty, to znaczy, że robi dokładnie to, o czym pisałam: wyklucza niewygodne dla siebie perspektywy.

Jednak przyczyna leży także w bardziej prozaicznym fakcie: kobietom po prostu nie wolno pisać odważnych tekstów opisujących całościowo naszą rzeczywistość. To dlatego stawia się im niemożliwe do spełnienia wymagania i wmawia, że tekst bez dokładnego „kto, gdzie, kiedy” jest gołosłowny. Jeśli w to uwierzą, będą musiały się ograniczyć do skromnych przyczyneczków, bo oryginalne analizy zazwyczaj wyprzedzają szczegółowe badania empiryczne, które przeprowadzane są dopiero potem w oparciu o wcześniejsze teoretyczne pomysły. Simone de Beauvoir pisała, że kobiety nie tworzą śmiałych syntez, bo żeby to zrobić, trzeba mieć poczucie, że ten świat należy do nas, że możemy go objąć naszymi myślami. Na coś takiego mężczyźni wciąż nie zamierzają kobietom pozwalać i jest to jeden z elementów przywłaszczenia sobie przez nich władzy „objaśniania nam świata”, jak ujęła to w swojej słynnej książce Rebecca Solnit. Wielcy redaktorzy po prostu źle by się czuli dyskutując o poważnych sprawach z młodszą od siebie kobietą mającą oryginalne pomysły i potrafiącą je logicznie uzasadnić.

Natomiast mężczyzna posiadający tytuł naukowy (odpowiednie koneksje towarzyskie też się przydadzą) zyskuje status mędrca, który im bardziej dziwnie i niezrozumiale mówi, tym większe uznanie zyskuje dla głębi swych myśli. I to właśnie ten status prowadzi skądinąd inteligentnych ludzi do stawiania kuriozalnych tez o istnieniu szlachetnego ludu, który zszedł na psy, gdy zaczął się ubierać na różowo, do niezauważania oczywistych kontrargumentów podważających ich tezy i do porzucenia elementarnych standardów logiki nakazujących przynajmniej z grubsza definiować stosowane terminy.

W ten sposób radykalnie zmniejsza się ilość mądrości w społeczeństwie, bo aktywność intelektualna jednej jego części zostaje sparaliżowana wygórowanymi wymaganiami, zaś druga część zostaje ogłupiona otrzymując symboliczne i ekonomiczne uznanie za snucie całkowicie oderwanych od rzeczywistości, logicznie nieuprawnionych tez. Co gorsza, jako pochodzące od „mędrca” rozprzestrzeniają się one następnie w społeczeństwie, prowadząc do jeszcze większego ogłupienia „suwerena”. Z wielkim niepokojem patrzyłam na dużą liczbę pozytywnych komentarzy i udostępnień tekstu Bartosza Kuźniarza, ponieważ jego główna myśl jest głęboko antydemokratyczna, a ponadto wspiera uprzedzenia klasowe i podziały w polskim społeczeństwie. Jego tekst jest nie tylko słaby filozoficznie, ale przede wszystkim bardzo szkodliwy politycznie.

Jak uczy logika, problem z terminami wieloznacznymi polega na tym, że użyte w przesłance mogą znaczyć coś innego niż we wniosku, co sprawia, że pozornie poprawne rozumowanie jest błędne. Odbiór tekstu przez osoby sympatyzujące z KODem pokazuje, że przez ów wieloznaczny lud, o którego głupocie lub szlachetności rozprawia Bartosz Kuźniarz, tak naprawdę rozumie się wyborców PiS. Podobną manipulację stosuje w wywiadzie Paweł Smoleński sugerując, że to lud jest odpowiedzialny za wygraną PiS i wynikające z niej zagrożenia dla demokracji. Udzielający wywiadu Paweł Sołtys łyka to jak dziecko i zaczyna się niemrawo tłumaczyć, że ów lud był lekceważony przez poprzednie rządy. Fakty mówią jednak, że PiS wygrał we wszystkich grupach społecznych, także wśród osób z wyższym wykształceniem mieszkających w dużych miastach.

Spróbujmy uporządkować pogmatwaną logiczną strukturę ukrytych tez i założeń dyskusji o głupocie ludu. Pozornie czysto akademickie pytanie o poziom inteligencji i dojrzałość suwerena postawione w obecnym kontekście jest tak naprawdę pytaniem o to, dlaczego wygrał PiS. Ale sposób zadania go zawiera już w sobie sugestię odpowiedzi: bo głosował tak lud (a nie na przykład menedżerowie czy inteligenci). A ponieważ istnienie jakichkolwiek racjonalnych pobudek do niegłosowania na PO jest z założenia wykluczone, więc wniosek jest jasny: lud jest głupi. Lud daje się łatwo omamić, nie wychowaliśmy ludu wystarczająco dobrze – my, czyli wychowawcy do ludu nie należący. A skoro naprawienie tych błędów nie może być natychmiastowe, czy nie powinniśmy jakoś zredukować temu ludowi możliwości udziału w demokratycznych decyzjach? To konieczne dla jego własnego dobra przecież!

W ten sposób klasizm łączy się z elitarystyczną oligarchizacją demokracji, którą opisywałam w poprzednim wpisie. Stwierdzamy, że jest źle. Kto jest winien? Chamy, bo przecież nie my! Wniosek: trzeba im ograniczyć możliwości kształtowania naszej wspólnej rzeczywistości. Ale jak wykazywałam, to właśnie nierówny dostęp do tych możliwości (w sferze zarówno symbolicznej, jak i ekonomicznej) był przyczyną obecnego buntu różnorakich grup społecznych przeciwko „normalności ciepłej wody w kranie”. A zatem antydemokratyczne sugestie obwiniające „chamów” o destrukcję praworządności w Polsce są po prostu zaaplikowaniem jeszcze większej dawki tego, co pchnęło znaczą część polskiego społeczeństwa w ramiona Jarosława Kaczyńskiego. Są gaszeniem ognia benzyną.

Tekst Bartosza Kuźniarza sprawia wrażenie, jakby umówił się z Janem Hartmanem na grę w dobrego i złego policjanta. Po emocjonalnych krzykach Hartmana, że cham to cham i jest od filozofa głupszy, bo to po prostu oczywiste (chociaż nawet elementarny kurs filozofii powinien uczyć, że tezy oczywiste bywają często zwyczajnie fałszywe), wkracza Kuźniarz i dobrotliwie pochyla się nad ludem oraz nad dobrą, współczującą lewicą. I z pozycji naukowego autorytetu ogłasza ze smutkiem – bo sam przecież do współczujących chciałby się zaliczać – że „szlachetnego ludu już nie ma”.

Obaj autorzy na różne sposoby wyrażają też potrzebę ograniczenia jakże destrukcyjnej władzy ludu. Hartman pisze, że chociaż demokracja to rządy głupiej większości, to z przyczyn moralnych trzeba jej bronić. Czyli: dziękuj chamie, że ci jeszcze nie zabraliśmy prawa głosu, chociaż na nie nie zasługujesz! Natomiast Bartosz Kuźniarz znacznie subtelniej pisze, że już klasycy demokracji uznawali, że konieczne są instytucjonalne ograniczenia dla władzy większości, jednak znamiennie zrównuje ją z dzikim motłochem, którym, wedle słów Tocqueville’a, brzydzi się kasta prawnicza stanowiąca w demokracji „pożądany pierwiastek arystokratyczny”. Zdaniem Kuźniarza „przekleństwem współczesnej polityki nie jest brak demokracji […] Problemem jest sama wola większości.”

Wypada zatem przypomnieć, że ów straszny motłoch w XIX-wiecznych demokracjach nie miał prawa głosu. Po prostu. Przywilej bycia uznanym za pełnoprawnych obywateli nie przysługiwał nie tylko kobietom czy osobom nie białym (w Kanadzie i Australii rdzenna ludność tych krajów uzyskała prawo głosu dopiero w latach 60. XX wieku!). Klasyczne demokracje opierały się także na cenzusach majątkowych, które zaczęto znosić dopiero w drugiej połowie XIX wieku. I jest to oczywiście doskonały punkt wyjścia do rozważań na temat związków demokracji z kapitalizmem. Ale wnioski z takiej analizy byłyby całkowicie odmienne od przedstawionych przez Bartosza Kuźniarza. Problem z kapitalizmem nie polega na tym, że ogłupia on lud wmawiając mu, że na każdą jego zachciankę powinien natychmiast powstać spełniający ją produkt, także polityczny. Problem polega na tym, że kapitalizm tworzy hierarchie między ludźmi uniemożliwiając autentyczną równość we wspólnych rządach naszą rzeczpospolitą – i jest to wyraźnie widoczne już u samych początków kapitalizmu oraz współczesnej demokracji.

Przy czym podobnie jak inne wykluczenia, to także dorobiło się wielu pseudonaukowych uzasadnień. Kobiety nie mogły głosować, bo twierdzono, że kierują się wyłącznie emocjami a menstruacja odbiera im rozum. Ludzie o innym niż biały kolorze skóry są niecywilizowanymi barbarzyńcami. A lud jest dzikim, głupim motłochem. Ta ostatnia teza ma taki sam status naukowy i moralny jak poprzednie bez względu na to, czy wykrzyczymy ją z hartmanowską arogancją, czy wysnujemy ze smutno dobrotliwych dywagacji o utracie przez lud szlachetności.

Powiedzmy to wprost: prawdziwa demokracja jeszcze nie zaistniała. W swoich początkach – czy to w starożytnej Grecji, czy w czasach Oświecenia – wspólnota obywateli konstruowana była w wykluczający sposób, zaś obecnie równość uniemożliwiana jest przez to, jaką rolę w wyborach odgrywają zasoby materialne oraz przynależność do różnego rodzaju elit. Instytucjonalne zabezpieczenia uniemożliwiające w demokracji przejęcie władzy pewnym grupom (silniejszym liczbą, zasobami czy brutalną siłą) są niewątpliwie niezbędne. Ale ich obrona jest kompletnie nieprzekonująca, jeśli podejmują się jej ludzie, którzy używają ich do podtrzymania swoich klasowych przywilejów. Jeśli broniąc tych zabezpieczeń jednocześnie w mniej lub bardziej pokrętny sposób opowiadają się za ograniczeniem części współobywateli możliwości współdecydowania o naszym wspólnym świecie.

Lud nie jest uniwersalnie mądry ani szlachetny – nie można czegoś takiego powiedzieć o żadnej grupie ludzi. Jego decyzje nie są wyrocznią, często się myli i jest podatny na manipulacje. Ale głupota nie omija także ludzi z tytułami naukowymi, zwłaszcza jeśli uzyskają status „mędrców”. Dlatego zanim zacznie się „wychowywać lud” dobrze byłoby zacząć od krytycznego przyjrzenia się własnym tezom i stojącym za nimi uprzedzeniom. Tym bardziej, że obecnie stawiają one lud w naprawdę trudnej pozycji między młotem a kowadłem. Z jednej strony są to stare elity, które broniąc instytucjonalnych bezpieczników demokracji jednocześnie nie zamierzają rezygnować z własnej uprzywilejowanej pozycji i pomstują na głupi lud, gdy im się ona wysuwa z rąk. Z drugiej zaś konkurencyjne elity, które krzyczą: dajcie nam pełnię władzy, to uwolnimy was od tamtych! Trzeba naprawdę wielkiej mądrości, żeby nie dać się wciągnąć w taką manipulację. I chociaż lud z pewnością nie jest całościowo głupi, boję się, że może nie być wystarczająco mądry na taki szkopuł.